Fobia społeczna może kojarzyć się nam z nieśmiałością, unikaniem przebywania w towarzystwie czy lękiem przed wystąpieniami publicznymi. Jest jednak czymś znacznie więcej. Często lekceważona, przypadłość ta nierzadko występuje przez całe życie i wpływa na pracę, związki z innymi oraz generalnie na jakość życia osoby nią dotkniętej. Fobia społeczna dotyka od 3 do 16% społeczeństwa i ujawnia się średnio w wieku 13 lat (bardzo rzadko zdarza się, by pierwsze objawy wystąpiły po 25 roku życia). Lęk społeczny istotnie obniżając satysfakcję z życia często współwystępuje z innymi zaburzeniami psychicznymi, jak chociażby z depresją (aż 80% osób z fobią społeczną doświadczyło w ciągu swojego życia przynajmniej 1 innego zaburzenia psychicznego). W tym artykule przedstawię ogólny zarys tego zaburzenia, jego objawy i wpływ na codzienne życie osoby cierpiącej.

Fobia czy lęk społeczny?

Ostatnio postuluje się zmianę bardziej spopularyzowanej nazwy „fobia społeczna” (social phobia) na „lęk społeczny” (social anxiety disorder, SAD). Grupa badaczy (Bruce LC, Heimberg RG, Coles ME) w 2012 roku zbadała reakcję 806 osób na obydwie nazwy – osobom badanym przedstawiono opis osoby cierpiącej na lęk społeczny (mówił on o tym, że unika ona sytuacji społecznych i odczuwa dyskomfort w kontaktach z innymi). W jednej grupie osób badanych opisane objawy zostały określone jako „fobia społeczna”, w drugiej – „lęk społeczny”. Po zapoznaniu się z opisem osoby miały wskazać, czy dana osoba powinna szukać leczenia. Istotnie więcej osób z grupy, w której zaburzenie było określone mianem „lęku społecznego”, wskazało, że osoba ta powinna szukać profesjonalnej pomocy, niż w drugiej grupie. Obecnie obydwie nazwy są prawidłowe i obowiązują zamiennie, jednak warto mieć na uwadze fakt, że używając określenia „lęk społeczny” możemy wpłynąć na bardziej poważne postrzeganie tego zaburzenia przez osoby postronne.

Kryteria diagnostyczne lęku społecznego wg ICD-10 i DSM-IV

Według Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 (jest opracowana przez Światową Organizację Zdrowia i obowiązuje w Polsce) fobia społeczna to zaburzenie ze spektrum zaburzeń lękowych. Charakteryzuje się lękiem przed oceną ze strony innych ludzi, co prowadzi do unikania sytuacji społecznych. Może towarzyszyć jej również niska samoocena oraz lęk przed krytyką. Osoba dotknięta zaburzeniem może zgłaszać objawy fizjologiczne takie jak: czerwienie się, drżenie rąk, nudności czy parcie na mocz w sytuacjach społecznych. Objawy te mogą nasilać się aż do napadu lęku panicznego.

Kryteria diagnostyczne:

– Objawy psychologiczne, behawioralne lub autonomiczne są pierwotnym przejawem lęku.
– Lęk jest ograniczony do sytuacji społecznych lub występuje przede wszystkim w takich sytuacjach.
– Unikanie sytuacji fobicznych jest cechą dominującą.

Według klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), która należy do Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, fobię społeczną rozpoznaje się, gdy:

– występują obawy, że słowa lub działania mogą spowodować upokorzenie bądź zawstydzenie,
– narażenie się na ekspozycję społeczną lub nawet samo myślenie o niej powoduje wystąpienie lęku oraz objawów somatycznych,
– obawy przed upokorzeniem bądź zawstydzeniem są nieuzasadnione lub nadmierne,
– występuje unikanie sytuacji wywołujących lęk oraz odczuwanie silnego stresu podczas narażenia na ekspozycję społeczną,
– odczuwalne jest cierpienie spowodowane unikaniem sytuacji społecznych,
– występują problemy społeczne i zawodowe.

W nowej edycji DSM-V (wydanej w maju 2013 roku) dodano do pierwszego z kryteriów zapis, który mówi o tym, że osoba może obawiać się również tego, że jej słowa/działania mogą zostać źle ocenione przez innych, tzn. będą upokarzające, zawstydzające lub doprowadzą do odrzucenia ze strony innych lub też do ich obrażenia. Obrazuje to lepiej istotę samego zaburzenia – osoby nim dotknięte są zahamowane w swoich działaniach względem innych w dużej mierze dlatego, że boją się odrzucenia na skutek swojego „niewłaściwego” zachowania.

Objawy lęku społecznego

Wbrew powszechnemu mniemaniu, nie jest tak, że osoby cierpiące na fobię społeczną nie mają w ogóle potrzeby kontaktu z innymi i zawsze prowadzą samotniczy tryb życia – często jest tak, że lubią towarzystwo innych, jednak w samej sytuacji kontaktu z nimi czują lęk, napięcie, mają poczucie nieadekwatności, obawiają się swoich zachowań podyktowanych lękiem i reakcją otoczenia na nie. Z tego powodu, mimo faktycznej chęci, rezygnują z umówienia spotkania lub szukają wymówek, zasłaniając się zobowiązaniami, by nie przyjąć zaproszenia. Osoby dotknięte lękiem społecznym najlepiej czują się w towarzystwie zaufanych osób, przez które czują się bezwarunkowo akceptowane. Przy bliskich przyjaciołach osoby takie czują się zwykle komfortowo. Wolą też spotkania w kameralnym gronie, z jedną, dwiema osobami niż duże „spędy”.

Osoby z fobią społeczną zaniżają jakość swoich zachowań społecznych – uważają, że nie mają potrzebnych zdolności, by podtrzymać rozmowę, zainicjować kontakt czy po prostu być lubianym w towarzystwie. Z drugiej strony, osoby te przeceniają możliwość wystąpienia negatywnych skutków swoich zachowań w sytuacjach społecznych – są przekonane, że np. powiedzą/zrobią coś głupiego, co zdyskredytuje je w oczach innych i zostaną przez to odrzucone.

Taki zestaw przekonań jest wysoce nieprzystosowawczy – wyobraźmy sobie, że idąc na spotkanie ze znajomymi cały czas myślimy o tym, że pewnie powiemy coś nieodpowiedniego, oblejemy się rumieńcem lub zdenerwujemy kogoś swoją uwagą. Takie myśli potrafią skutecznie usztywnić nasze zachowanie, możemy czuć napięcie i zahamowanie, przez co faktycznie zaczniemy np. jąkać się, doświadczać „pustki w głowie” na skutek nerwów, a nasze przewidywania pokryją się z prawdą. Co więcej, osoby z lękiem społecznym cechuje nieco katastroficzne postrzeganie możliwych wyników swoich działań w kontekście spotkań towarzyskich – „jeśli zrobię to i to, oni na pewno przestaną mnie już lubić i odwrócą się ode mnie”. To dodatkowo potęguje napięcie, co nie ułatwia interakcji.

Ponadto, osoby cierpiące na fobię społeczną mają wobec swoich społecznych wystąpień wysokie standardy – to, co osobom niedotkniętym tym zaburzeniem wystarcza, np. cieszą się zwykłą rozmową o pogodzie, osoba z lękiem społecznym uważałaby to za niewystarczające – wolałaby np. być tą osobą, która przykuwa zainteresowanie innych, potrafi zaciekawić sobą i snuć barwne opowieści. Aspirowanie do tak wysokich standardów, nawet dla tych, którzy nie mają problemów w kontaktach z innymi, mogłoby okazać się źródłem dużego stresu, frustracji i niezadowolenia z siebie.

Osoby z lękiem społecznym charakteryzują się postrzeganiem swoich emocji jako czegoś, czego nie mogą zmienić i nad czym nie mają kontroli. Biorąc pod uwagę fakt, że to często obawa przed własną reakcją emocjonalną w trakcie kontaktów z innymi jest źródłem stresu i unikania sytuacji społecznych, poczucie niemocy w tym zakresie powoduje podwójny stres. Dodatkowo, regularna styczność w ciągu życia z niepoddającymi się kontroli zdarzeniami i awersyjnymi reakcjami na nie wzmaga przeświadczenie osób cierpiących na fobie społeczną co do braku wpływu na ich odczucia. W ten sposób tworzy się swojego rodzaju błędne koło, które może przerwać zmiana sposobu myślenia o emocjach oraz trening rozpoznawania ich i wpływania na nie.

Innym objawem towarzyszącym temu zaburzeniu jest hołdowanie przekonaniu, że poczucie wartości zależy od tego, jak inni nas ocenią. Innymi słowy, jednostki dotknięte lękiem społecznym mają niskie poczucie własnej wartości, które wynika z tego, że ich zdaniem inni źle je postrzegają. Dopiero zdobycie uznania otoczenia i osobiste przeświadczenie co do tego, że dobrze „wypadamy” w towarzystwie sprawiłoby, że taka osoba poczuła się wartościowa. Niestety, osoby z fobią społeczną tak dużą wagę przykładają do bycia akceptowanym przez innych, że jakiekolwiek krytyczne uwagi godzą bezpośrednio w ich poczucie wartości. Nie potrafią sytuować go bardziej w sobie – wystawiają je jakby na zewnątrz, na łaskę i niełaskę innych. Przez to nie mają poczucia zakorzenienia w sobie i są bardzo narażone na skrzywdzenie przez innych.

Podsumowanie

Ogólnie rzecz ujmując, lęk społeczny zwykle jest związany z:
– odczuwaniem większego stresu;
– odczuwaniem przeważnie negatywnych emocji;
– mniejszymi osiągnięciami szkolnymi i zawodowymi;
– mniejszym wsparciem społecznym;
– większym użyciem psychotropów;
– myślami samobójczymi (zwłaszcza jeśli współwystępuje z nim depresja).

Z tego względu nie można bagatelizować tego zaburzenia, ponieważ oddziałuje ono na wszystkie dziedziny życia, te zawodowe jak i prywatne, co przekłada się na poczucie satysfakcji, spełnienia i szczęścia.

Marta Groszyńska
psycholog, art coach

Żródła:

Castella, Goldin, Jazaieri, Ziv, Heimberg, Gross (2014). Emotion beliefs in social anxiety disorder: Associations with stress, anxiety, and well-being.

Heimberg, Hofmann, Liebowitz, Schneier, Smits, Stein, Hinton, Craske (2014). Social anxiety disorder in DSM-5.

Reinelt, Aldinger, Stopsack, Schwahn, john, Baumeister, Grabe, Barnow (2014). High social support buffers the effect of 5-HTTLPR genotypes within social anxiety disorder.

Seedat (2013). Social anxiety disorder (social phobia).